अपाङ्गता भएका महिलाको राजनीतिक अधिकारको अवस्था

काठमाडौं : अपाङ्गता भन्नाले कुनै व्यक्ति शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक वा संवेगात्मक क्षमतामा दीर्घकालीन हानि भएको अवस्था बुझिन्छ, जसले उसलाई दैनिक जीवनका क्रियाकलाप वा समाजमा सहभागिता जनाउन कठिन बनाउँछ । 

अहिले अपाङ्गतालाई १० वर्गमा वर्गीकरण गरेर हेर्ने सकिन्छ । नेपालको राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार, देशको कूल जनसंख्याको २.२ प्रतिशत अपाङ्गता भएका व्यक्तिको रहेको छ भने जसमा महिलाहरूको प्रतिशत दुई रहेको छ ।

आजको समयमा आइग्दा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको राजनीतिक अधिकार महत्त्वपूर्ण विषय हो, किनभने उनीहरूले समाजमा दोहोरो रूपमा विभेदको सामना गर्नुपरेको हुन्छ—पहिलो, महिलाका रूपमा र दोस्रो, अपाङ्गता भएका महिलाको रूपमा नेपालको संविधान २०७२ ले समावेशी र समानुपातिक प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गरेको छ। 

संविधान अनुसार, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू, विशेष गरी महिलाहरू, राजनीतिक अवसरमा समान पहुँच पाउन योग्य छन् । संविधानको धारा ३८ मा महिलाका हक र सबै  महिलाहरूलाई समान अवसर, सहभागिता र सामाजिक न्यायको प्रत्याभूति गरेको छ । 

त्यसैगरी संविधानको धारा ४२ मा समावेशी प्रतिनिधित्व अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई राज्यका निकायहरूमा उचित प्रतिनिधित्व र निर्वाचन ऐन, २०७४ मा दलहरूले समानुपातिक प्रणालीमार्फत अपाङ्गता भएका महिलाहरूलाई उम्मेदवार बनाउनुपर्ने प्रावधानसमेत रहेको छ। तर समाजले अपाङ्गता भएका महिलाहरूला विश्वास गर्ने अवस्था भने छैन ।

अपाङ्गता भएका महिलाहरूलाई राजनीतिक पहुँचको कमी उम्मेदवार बन्ने अवसर कम दिइन्छ । सामाजिक तथा पारिवारिक पूर्वाग्रह परिवार, समाज र राजनीतिक दलहरू स्वयं उनीहरूको नेतृत्व क्षमतामा विश्वास नगर्ने प्रवृत्ति रहेको छ । 

अपाङ्गता भएका ब्यक्तिलाई मतदान केन्द्रहरू, संसद् भवनहरू र भौतिक तथा सूचना पहुँच अभाव र संसद भवनहरु राजनीतिक कार्यक्रममा सहज पहुँचसमेत छैन । यस्ता कारण पनि अपाङ्गता भएका महिलाहरू राजनीतिक धारको अग्रपंतिमा आउन सकेका छैनन् ।

नेपालको संविधानले अपाङ्गता भएका महिलाहरूको समान अधिकार सुनिश्चित गरे पनि व्यवहारमा  भने अझै पहुँच कम छ । राजनीतिक दलहरूले उनीहरूलाई नेतृत्त्व दिनका लागि सक्रिय रूपमा अघि नबढाउने प्रवृत्ति निर्वाचनमा मतदान गर्नेदेखि उम्मेदवार बन्ने अवसरसम्म समेत कम छ । किनकि आज पनि अपाङ्गता भएका महिलालाई अझै पनि सहानुभूतिका पात्रका रूपमा मात्र हेरिने प्रवृत्ति छ र अपाङ्गता भएका महिलाको नेतृत्वलाई विश्वास नगरिएको अवस्था पनि अपाङ्गता भएका  महिलालाई पनि राजनीतिक मूलधारमा ल्याइ योगमान पुर्याउन सक्छन् भनी स्वीकार गरिँदैन । 

म आफैँ पनि अपाङ्गता भएकी महिला हुँ । मेरो अपाङ्गता स्पाइनल बाइफिडा (Spinal Bifida) शारीरिक अपाङ्गता हो । सामान्यतया मलाई पनि दैनिकी क्रियाकलापमा केही कठिनाइ पक्कै हुन्छ  तर अवस्था अनुरुपको भौतिक संरचना भएको खन्डमा मलाई सहजता पनि पक्कै हुनेछ । म आफू पनि कुनै दलमा आस्था राख्दछु र राजनीतिक मूलधारमा आफूलाई विस्तारै समायोजन पनि गर्दैछु ।

ममा इच्छा, चाहना, बौद्धिकता र म योग्य पनि छु राजनीतिक धरोहरमा तल्लीन हुन् तर कहिलेकाहिँ म आफैँलाई प्रश्न पनि गर्छु । ताकि राजनीति भन्ने बित्तिकै मैले महसुस गरेका मानिसहरु भिडभाडमा होमिन पर्ने जनमानसको घर दैलोमा पुग्न पर्ने अनि चर्को कोलाहलमय वातावरणमा समर्पित हुनुपर्ने आर्थिक रुपमा सक्षमसमेत हुनुपर्ने जस्ता गतिविधि देखिरहँदा अनि आफैँ अलमलित हुन्छु ।

यस्ता प्रविधिले गर्दा अपाङ्गता भएकै कारण अनि के मैले राजनीतिक यात्रामा पछि धकेलिन्छु कि भन्ने । अपाङ्गता भएकै कारण मैले पनि यो खेप्नु नपरेको भने पक्कै नपरेको छैन भन्न सक्दिन। मानिसहरूले मेरो अपाङ्गतालाई मात्रै मूल्यांकन गरेको पाउँछु  तर ममा रहेको ऊर्जा र योग्यताको कमै मूल्यांकन गरिँदैन । मेरो अपाङ्गतालाई प्रहार गर्दै भनिन्छ कहीँ न कतै तिमी यस्तो छौ तिमीले यसोतेसो गर्न सक्दिनौ भन्दै मेरो अपाङ्गतालाई विन्दु बनाइ मलाई पन्छाउन खोजिन्छ । दया देखाए जस्तो गर्ने तर अवसरमा प्रतिबद्ध लगाउने खालको क्रियाकलाप मैले पनि खेपेकी छु। 

तर  यो बुझिदिँदैनन् कि सहज वातावरण र अनुकूल मैत्री संरचना हुँदा म सबै कुरा गर्न सक्छु भन्ने हामी खाली समस्यालाई मात्र देख्छौँ र बढाउँछौँ । तर समाधान के त भन्नेतिर जाँदैनौँ । र  अपाङ्गता  भएकै कारण म पनि कहीँ न कतै राजनीतिक यात्रामा अविस्वासको पात्र बन्न पुगेकी छु  । 

कल्पना मैले गरेकी मात्रै हुँ किनकि हाम्रो समाजमा यही नै देखिएको छ । अहिलेको परिवेशको राजनितीमा पनि तर मानिस जति नै शिक्षित किन नहुन् अपाङ्गता भएका महिलालाई हेर्ने नजर अहिले पनि ज्यूँको त्यूँ नै छ। अब यस्तो प्रवृत्तिलाई परिवर्तन गर्न राज्य, राजनीति दल र तपाईं हामी नै जिम्मेवार देखिन्छौँ । हामीले हाम्रो सोच परिवर्तन गरेमा मात्र सबै कुराको परिवर्तन सम्भव छ । 

नेपालमा केही अपाङ्गता भएका महिलाहरूले पनि राजनीतिक क्षेत्रमा प्रगति गरिरहेका छन् । नगरेको भन्न पनि मिल्दैन तर यस्ता संख्या अझै न्यून रुपमा नै छन् । 

महिला  झन् त्यसमा पनि अपाङ्गता भएका महिला । नेपालमा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको अवस्था निकै चुनौतीपूर्ण छ। उनीहरूलाई लैंगिक भेदभाव र अपाङ्गताको दोहोरो असर बेहोर्नुपर्छ । जसको कारण शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र राजनीतिक सहभागितामा सीमितता नै हो । 

राजनीति प्रक्रिया महँगो भएकाले आर्थिक स्थिति कमजोर भएका अपाङ्गता भएका महिलाहरु आर्थिक अवस्था  कमजोरीकै कारण पनि राजनीतिको मूल धारमा आउन पनि चुनौतीपूर्ण रहेको हो कि राजनीतिमा आर्थिक प्रक्रिया भएकाले आर्थिक रूपमा सशक्त हुनुपर्ने हुन्छ, जुन चुनौतीपूर्ण छ ।

यस्ता कारणले गर्दा पनि अपाङ्गता भएका महिलाहरू  राजनीतिक यात्रामा अगाडि आउन असमर्थ छन् । नेपालमा संविधानतः र कानूनी रूपमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई आरक्षणको व्यवस्था गरिएको छ । 

दलहरूले समेत उनीहरूलाई अवसर प्रदान गर्नुपर्ने बाध्यता छ । अपाङ्गता भएका महिलाको प्रतिनिधित्वलाई सुनिश्चित गर्नुपर्ने यसरी अपाङ्गता भएका ब्यक्तिलाई प्राथमिकतामा राखेर पहुँचयुक्त समावेशी गराएमा पक्कै पनि राजनितिमा अवसर दिन सकिन्छ ।

अपाङ्गता भएका महिलाहरू लाई राजनीतिक परिवेशमा ल्याउन केही आमुल परिवर्तन गर्नुपर्ने हैन हामीले आफ्नो ठाउँबाट जस्तो प्रयास गर्ने सक्छौँ त्यसरी नै गर्दै जाने हो । जस्तो कि,  सशक्त कानूनी व्यवस्था, सामाजिक समर्थन र अवसरको विस्तार भएमा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको राजनीतिक सहभागिता थप प्रभावकारी बन्न सक्छ । 

अपाङ्गता भएका महिलाहरु लाई  राजनीतिक मुलधारमा ल्याउनको लागि  नेपालमा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको अवस्था सुधारका लागि कानूनी रूपमा केही पहल भए पनि व्यवहारिक रूपमा अझै धेरै गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। सशक्त नीतिगत कार्यान्वयन, जनचेतना, र समावेशी विकासले मात्र उनीहरूको अवस्था सुधार गर्न सकिन्छ।

समानुपातिक तथा समावेशी प्रतिनिधित्वको कडाइका साथ कार्यान्वयन गरी राजनीतिक प्रशिक्षण तथा नेतृत्व विकास कार्यक्रमहरू  संचालन गर्नुपर्न हुन्छ । साथै अपाङ्गता भएका महिलाहरुलाई राजनीतिक प्रशिक्षण तथा नेतृत्व विकास कार्यक्रममा सहभागी गराई साक्षरता बनाउने। 

अपाङ्गता भएका ब्यक्तिको अनुकूलताको आधारमा चुनावी प्रक्रिया जस्तै ब्रेल प्रणाली, सांकेतिक भाषा र पहुँचयुक्त भौतिक संरचना को उचित ब्यस्था गरी प्रत्येक राजनीतिक दलहरुमा अनिवार्य रुपमा राजनीतिक तथा सामाजिक क्षेत्रमा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको प्रतिनिधित्व बढाउने। 

जनचेतना अभिवृद्धि गरेर सामाजिक भेदभाव घटाउने। अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको समस्या, आवश्यकताहरू र हक अधिकारका विषयमा नीतिगत सुधार गर्न उनीहरू स्वयंको सहभागिता आवश्यक हुन्छ। यसले अपाङ्गतामैत्री कानून, पूर्वाधार विकास, र अवसरहरू सिर्जना गर्न मद्दत गर्छ।

नेपालमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू लामो समयसम्म सामाजिक, आर्थिक, र राजनीतिक अवसरबाट बञ्चित हुँदै आएका छन्। उनीहरूलाई राजनीतिमा समावेश गर्दा सामाजिक विभेद, बहिष्करण र पूर्वाग्रह कम गर्ने अवसर मिल्छ।

नेपालमा अपाङ्गता भएका महिला लाई राजनीतिमा समावेश गर्नुका मुख्य कारणहरू सामाजिक समानता, समावेशी लोकतन्त्र, र मानव अधिकारसँग सम्बन्धित छन्। लोकतन्त्र सबै नागरिकको सहभागितामा आधारित हुन्छ। कुनै पनि समूहलाई बाहिर राख्नु अन्यायपूर्ण हुन्छ। त्यसैले अपाङ्गता भएका महिला हरूको आवाज पनि नीति निर्माणमा समेट्न आवश्यक छ। 

तसर्थ अपाङ्गता भएका महिला लाई राजनीतिमा समावेश गर्नु समतामूलक समाज निर्माणको महत्त्वपूर्ण पाइला हो। यसले उनीहरूको अधिकारको रक्षा मात्र होइन, समाजको समग्र विकास मा पनि योगदान पुर्याउँछ ।

यसबाट स्पष्ट हुन्छ कि नेपालमा अपाङ्गता भएका महिलाहरूको राजनीतिक सहभागिता अझै पनि सीमित छ र यसलाई बढाउन विशेष पहल आवश्यक छ। 

राजनीतिमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सहभागिताले समाजमा सकारात्मक सन्देश दिनुको साथै उनीहरूको सफलताले अरु अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई प्रेरणा बन्न सक्छ।